مناطق آزاد ایـران و جهان پیشینه، اهمیت و کارایی

 

 

 

 

تعاریف

 

طبق گزارش مجلس پژوهش های شــورای اسلامی تعریف دقیقــی از مناطق آزاد وجود نــدارد و امروزه واژه های متعددی در دنیا بــرای توصیف این پدیده بکار می رود.

 

برخی از واژه هــای مترادف را اینجا ذکر می شــود منطقه آزاد؛ منطقه آزاد تجــاری، منطقه آزاد صنعتی، منطقه آزاد تجــاری ـ صنعتی، منطقه پردازش صــادرات، منطقه ویــژه اقتصادی، منطقه تجارت خارجــی، منطقــه آزاد صــادرات، منطقه صادرات ســاز، منطقه آزاد از حقوق گمرکی.

 

منطقه آزاد تولید، منطقه توسعه ســرمایه گذاری، غیره.

 

در عین نزدیکی واژه هایی که بــه جای مناطق آزاد بکار می رود در اهداف، ماهیت و عملکرد تفاوت بسیاری با هم دارند.

 

کنوانســیون کیوتو مناطق آزاد را این طور تعریف می کند: «بخشی از ســرزمین یک کشور که کالای عرضه شــده در آن خارج از محــدوده گمرکی به شــمارآمده و کنترل های معمول و متداول بر ورود و خروج آنها اعمال نشود.»

 

بانک جهانی نیز تعریف دیگری دارد که طبق آن تعریف مناطق تجارت آزاد و مناطق پردازش صادرات را با هم متفاوت می داند.

 

منطقه پردازش صادرات شکل به نسبت جدیدی از واژه منطقه تجاری آزاد است، منطقه تجاری آزاد قلمرو معینی اســت که غالبا در داخل یا مجاورت یک بندر قــرار گرفته و در آن تجارت آزاد با ســایر نقاط جهان مجاز شــناخته شده اســت.

 

کالاها را می توان بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی از این منطقه خارج یا به آن وارد نموده برای مدتی در انبار ذخیــره و در صورت لزوم بســته بندی مجدد کرد.

 

مناطق آزاد پردازش صادرات علاوه بر تســهیلات فوق و ابنیه و خدمات مورد نیــاز جهت تولید (یعنی تبدیل مواد خــام و کالاهای واســطه ای وارداتی به محصولات نهایی) را با هدف صدور آنها و برخی اوقات جهت فروش در بازارهای داخلی (به شرط پرداخت حقوق و عــوارض گمرکی معمــول) فراهم می کند.

 

منطقه آزاد پردازش صادرات ناحیه صنعتی ویژه ای است که از نظر فیزیکی یا اداری خارج از مرز گمرکی قرار گرفته و تولیداتش جهت گیری صادراتی دارند.

 

 

تسهیلات این منطقه جهت سرمایه گذاران خارجی و تسهیل استقرار آنهاست و مشوق های دیگری هم دارد.

 

 

 تاریخچه مناطق آزاد در جهان و ایران

 

نخستین بنادر شناخته شده آزاد جهان، در حقیقت، مناطق محصوری با دیوارهــای دفاعی بودند، که در بنادر (چالیس و پیرائوس) یونان باســتان بنا شــده بودنــد.

 

قدیمی ترین بنــدر آزاد جهان، کــه به طور مشــخص برای افزایش حجم داد و ستد پایه گذاری شــد، بندر آزاد رومی ها واقع در جزیره (دالاس) در دریای اژه بــود، که با هدف افزایــش حجم مبادلات تجاری بیــن مصر، یونان، ســوریه، شــمال آفریقا، آســیا و روم تاســیس شــده بود و همه داد وستدها بدون دریافت حقوق گمرکی انجام می شــد، بعد از این به بنادر دیگری نظیر (جنــو) و (جبل الطارق) می رســیم که وظایفی همانند بنــدر آزاد (دالاس) داشتند.

 

پیشــگام حقیقی مناطق تجــارت آزاد، بنــدر آزاد )هامبورگ) اســت، کــه در ســال 1888 میلادی مطابــق 1267 هجری شمســی پایه گذاری شــد.

 

امتیازات خاصی به این بندر، امتیازات خاصی اعطاء شد برای تولید، مشــروط بر آن که باصنایع داخلی کشــور به رقابت برنخیزد و بطور مســتمر در جهت صادرات حرکت کند.

 

در حال حاضــر حدود چهارصد بنــدر و منطقه آزاد تجاری و بیــش از پانصد منطقه ویــژه اقتصادی در جهان وجود دارد، که هر یک در مقیاس های متفاوتی به فعالیت مشغول هستند.

 

از مهمترین ایــن مناطق در کشــورهای صنعتی می تــوان: بنــدر هامبــورگ در آلمــان، لینز در اتریش، مارســی در فرانســه، روتــردام درهلند، سانفرانسیســکو، میامــی و نیویــورک در آمریکا و نیز ناپل در ایتالیا و شــانون در ایرلنــد نام برد.

 

در کشــورهای جهان سوم مشــهورترین این مناطق عبارتند از: ســنگاپور، هنگ کنگ، کولون در پاناما، کائوهســیونگ در تایــوان و اپن ســینون در کره جنوبی، کاندلا و ســانتاکروز در هندوستان و جبل علی واقع در امارات متحده عربی.

 

رشد سریع ایجاد مناطق آزاد تجاری باعــث گردید، که در اوایل دهه هشــتاد میلادی نیز نوزده منطقــه آزاد تجاری در کشورهای مالزی، بنگلادش، سریلانکا، فیلیپین و تایلند بوجود آید و سهم این مناطق در کل تجارت جهان، به میزان چشم گیری افزایش یابد.

 

در روابط با سایر کشورها اولین منطقه آزاد تجاری در آمریکا به نام منطقه آزاد تجارت خارجی شماره یک در بندر نیویورک ایالت متحده آمریکا در سال1397  میلادی (مطابق 1316 هجری شمسی) در محوطه اســکله نیروی دریایی آمریکا ســاختمان شــماره 77 در محله بروکلین نیویورک تاســیس شــد که تســهیلات و امکانات برای انبــار کردن و تولید کالا فراهــم نمودند.

 

مســاحت انبارها 240 هزار فوت مربع حدود 8 هکتار اســت که امکاناتی از قبیل ســاحل با آب خور عمیق و خــط راه آهن بر روی اســکله و ســردخانه انبارهــای نگهداری کالاهای مخصوص ســاخته شد.

 

همچنین راه های ارتباطی آن امکاناتــی از قبیل فرودگاه بین المللی، راه دریایی، جاده و راه آهن سراســری دارد.

 

تامین مالی منطقه جهت ایجاد کارخانجات و تجهیزات از طریق اداره توسعه کار شهر نیویورک صورت گرفته اســت.

 

شــرکت هایی که در منطقه ثبت شده اند و فعال هســتند از مالیات معاف هستند لکن برای شــرکت هایی که از خارج در داخل منطقه مستقر می شوند مالیات در نظر گرفته می شود.

 

تسهیلات ویژه تا صد در صد در اختیار سرمایه گذاران گذاشته می شــود.

 

ایالات متحده آمریکا با داشــتن بیش از یکصدوبیســت منطقه آزاد و ویژه اقتصادی در بین کشــورهای جهان دارای بیشــترین مناطق آزاد تجاری است.

 

در آســیا و خاورمیانــه اولین منطقــه آزاد تجاری در هندوســتان در بنــدر کاندلا واقع در شــمال بنــدر بمبئی بنام منطقــه آزاد تجــاری کاندلا در ســال 1965 میلادی(1344 هجری شمســی) تاســیس گردید، که امکانات انبار و تولید دارد، کل مســاحت آن 701 هکتار و دارای نیروی کار ارزان و محل ســکونت برای کارگران و امکانات جابجایی کانتینرها اســت.

 

فرودگاه، راه دریایــی، جاده و راه آهن راه های ارتباطی این منطقه اســت.

 

کالاهایی که در منطقه تولید می شــوند پنج سال از پرداخت مالیات معاف هســتند.

 

تمام مواد اولیه و ماشــین آلاتی کــه برای تولید بــه منطقه وارد می شــود از پرداخت مالیات نیز معاف اســت.

 

افــراد خارجی می تواننــد صد در صــد مالکیت تولید خــود را در منطقه داشته باشــند و پس از اینکه مالیات درآمد پرداخت شــود کلیه درآمد خالص به خارج کشور قابل انتقال است.

 

هیچگونه محدودیتی در صادرات کالا از منطقه وجود ندارد.

 

در ایران در ســال 1368 بر اساس تبصره 19 برنامه 5  ساله اول توســعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جمهوری اســلامی ایران به دولت اجازه داده شــد که در ســه منطقه مرزی کشــور اقدام به تاسیس مناطق آزاد تجاری بنمایــد و به موجب تبصره ماده 20 همان قانونــی، گمرک ایران و ســازمان بنادر کشتیرانی نیز مکلف به تاســیس منطقه های ویژه حراست شده ای برای این منظور شــدند.

 

متعاقبا مناطق آزاد کیش در ســال 1368 و قشم در سال 1369  و چابهار در ســال 1370 تاسیس و فعالیت خود را آغــاز نمودند و پــس از آن منطقه آزاد اروند رود (آبــادان ـ خرمشــهر) در ســال 1383 ،بندر انزلی در ســال 1382 و منطقه آزاد تجارتی ارس در سال 1383 شــروع به فعالیت نمودند.

 

اکنون در ایران مناطق ویژه آزاد تجاری و اقتصادی زیادی در استان های مختلف تشکیل شده است که فهرست 7  منطقه آزاد اصلی در این نوشتار تقدیم می آید.

 

• منطقه آزاد تجاری ـ اقتصادی قشــم (اســتان هرمزگان، شهرستان قشم)

 

• منطقــه آزاد تجــاری ـ صنعتی کیش (اســتان هرمزگان، شهرستان بندر لنگه)

 

• منطقــه آزاد تجــاری ـ صنعتی ارس (اســتان آذربایجان شرقی، شهرستان جلفا)

 

• منطقــه آزاد تجــاری ـ صنعتی ماکو (اســتان آذربایجان شرقی، شهرستان ماکو و چالدران )

 

• منطقــه آزاد تجــاری ـ صنعتی اروند (اســتان خوزستان، شهرستان آبادان)

 

• منطقه آزاد تجــاری ـ صنعتی چابهار (اســتان سیستان و بلوچستان)

 

• منطقــه آزاد تجــاری ـ صنعتی انزلی (اســتان گیلان، شهرستان انزلی)

 

منطقــه ویــژه اقتصادی ســیرجان، نخســتین منطقــه ویژه حراســت شــده ایران اســت که در چارچــوب تبصــره 20 قانون برنامــه اول و بند ((د)) تبصــره 25 قانون برنامه دوم توســعه اقتصــادی، اجتماعــی و فرهنگــی جمهــوری اسلامی ایران رســمیت یافت و از شهریور ماه سال 1372 قانونا با اســتقرار و افتتاح واحد ویژه گمرک ایران در منطقه فعالیت هــای اقتصادی آن در قالب ساخت و ساز بهره برداری از انبارهای دپو و ترانزیت کالا ـ واحدهای صنعتی تولید و مونتاژ و بسته بندی و تاسیسات خدمات پیشــنهادی و رفاهی و اقامتی آغاز شده است.

 

«روزنامه اقتصاد مردم - 25 مرداد 1401»