ابوالفضل شادمان
کریدور شــمال-جنوب یکی از پروژه های بزرگ و اســتراتژیک حمل و نقل بین المللی است که به منظور تســهیل تجارت بین کشــورهای جنوب آســیا، خلیج فارس، ایران، قفقاز، روسیه و اروپا طراحی شــده است.
مسیر شــرقی این کریدور که اخیرا با امضای ســند همکاری بین روســیه، قزاقســتان، ایران و ترکمنستان مورد توجه قرار گرفته، نقش بســیار مهمــی در افزایش ظرفیت ترانزیتی ایران دارد.
مســیر شــرقی کریدور ترانزیتی شمال- جنوب یکی از بخش های مهم و استراتژیک این کریدور است که با هدف تســهیل حمل و نقل بین المللی بین کشورهای آســیای مرکزی، قفقاز، ایران و جنوب آسیا طراحی شده است.
این مسیر به دلیل موقعیــت جغرافیایی خاص خود و امکان کاهش هزینه ها و زمان حمل و نقــل، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود در قلب کریدور شمال-جنوب، نقشی کلیدی در توســعه و بهره برداری از این مســیر دارد.
مسیر شرقی کریدور از قزاقســتان و ترکمنستان آغاز شــده و از طریق ایران به خلیج فارس و دریای عمان متصل می شــود.
این مســیر نــه تنها به کشورهای منطقه اجازه می دهد که به بازارهای جدید دسترســی پیدا کنند، بلکه موجب کاهش زمان و هزینه های حمل ونقل نیز می شود.
ایران دارای شــبکه ریلی گسترده ای است که از شمال به جنوب و شــرق به غرب کشور متصل می شــود.
این شــبکه می تواند به عنوان ستون فقرات حمل ونقل ریلی در مســیر شرقی کریدور شــمال - جنوب عمل کند.
بنادر بزرگ و مجهز ایــران در خلیج فارس مانند بندرعباس و چابهار، نقاط کلیدی برای انتقال کالاها از مســیر شرقی کریدور به دیگر نقاط جهان هســتند.
همچنین شــبکه جاده ای گسترده ایران می تواند به عنوان مکمل شــبکه ریلــی عمل کــرده و حمل ونقل ترکیبی را ممکن کند.
نقش ایران در توســعه مســیر شرقی کریدور شمال-جنوب
روســیه، قزاقســتان، ایران و ترکمنستان مسیر شرقی کریدور شمال - جنوب را توسعه می دهند.
سرویس مطبوعاتی وزارت حمل و نقل قزاقستان گزارش کــرد روســیه، قزاقســتان، ایــران و ترکمنستان نقشه راه توســعه همزمان پتانسیل مســیر شــرقی کریدور حمل و نقــل بین المللی شــمال-جنوب(INSTC) طــی ســال های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ را امضا کردند.
در این گزارش آمده است اجرای این سند امکان افزایش توان عملیاتــی کریدور را به ۱۵ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۲۷ و به ۲۰ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ می رساند.
وزیر حمل و نقل قزاقستان اظهار کرده این کشور قصــد دارد به مشــارکت فعال خود در توســعه شاخه شرقی کریدور شــمال-جنوب ادامه دهد که بالاترین پتانســیل رشد جریان محموله را تا ســال ۲۰۳۰ دارد و به نظر می رسد امن ترین در کوتاه ترین مسیر ترانزیت به اقیانوس هند است، بنابراین لازم است عملیات اجرایی نقشه راه امضا شــده در زمینه توســعه همزمان پتانسیل مسیر شرقی کریدور شمال-جنوب از قلمرو قزاقستان، روسیه، ترکمنستان و ایران آغاز شود.
بیزنس گزارش کرد، این ســند در اولین مجمع تجارت و صادرات حمل ونقل شــمال-جنوب در آکتائو قزاقستان امضا شــد.
در این مجمع بیش از ۴۴۰ شــرکت کننده از ۱۲ کشــور، نمایندگان سازمان همکاری اقتصادی و کمیسیون اقتصادی اوراسیا حضور دارند.
این مجمع به عنوان بستری برای بحث در مورد موضوعات موضوعی مرتبط با توســعه راه آهن، بزرگراه ها و بنادر با مشارکت بازیگران اصلی در کریدور حمل و نقل شمال-جنوب عمل می کند.
یک مسیر راهبردی
گذرگاه ترانزیتی و بین المللی شمال - جنوب یکی از مهم ترین پروژه های ارتباطی کشــور است که پس از گذشت حدود ۲۰ سال از موافقت نامه های صــورت گرفته هنوز هم با ظرفیت کامل اجرایی نشده است.
مهم ترین مزیت این گذرگاه کاهش زمان و هزینه ترانزیت از هند به روسیه و آسیای مرکزی اســت.
مســیر معمول از کانال سوئز و دریای بالتیک ۱۱ هزار کیلومتر وسعت دارد ولی گذرگاه شمال جنوب حدود ۷۲۰۰ کیلومتر است که جابجایی کالا از طریق آن حدود ۱۸ روز طول می کشد.
طبق داده های مرکز پژوهش هــای اتاق ایران، ســهم ایران از بازار صادراتی ۱۵ کشور همسایه حدود ۲ درصد اســت و بنابراین ســهم کشور از بازار صادراتی منطقه به طور تقریبی صفر ارزیابی می شــود.
حجم صادرات ایران به ترکمنســتان پنج درصد، آذربایجان ۴.۵ درصد، ارمنســتان ۶ درصــد، ترکیه یک درصد و روســیه ۰.۲ درصد اســت.
از آنجایی که ایران سیاست تقویت ارتباط با همسایه های خود را در پیش گرفته، با اتمام این مسیر ترانزیتی باید این ارقام افزایش یابد.
ایران با عملیاتی شــدن این گذرگاه به ۱۰ شهر روسیه با جمعیت بالای یک میلیون نفر در کرانه رود ولــگا دسترســی پیدا می کنــد.
این گذرگاه یک مســیر ارتباطی بالقوه به آســیای مرکزی و کشــورهای اتحادیه اقتصادی اوراســیا ایجاد می کند و بنابراین ایران می تواند از آذربایجان به بندری در قزاقستان و نیز به بندرهای گرجستان در دریای سیاه متصل شود که دسترسی مستقیم بــه بازارهای اروپایی را بــرای ایران امکان پذیر می کند.
شاهراه طلایی
با آغاز جنــگ اوکراین افزایش نیاز روســیه به جایگزینی کشورهای دیگر با اتحادیه اروپا باعث شــد تا هند به یکی از مهم ترین اهداف مســکو تبدیل شــود.
در حــال حاضر گذرگاه شــمال- جنوب، دروازه روســیه برای دسترســی سریع و ارزان به هند محســوب می شــود و این مسئله جایگاه مهم ایران و گذرگاه شمال - جنوب برای روسیه را بیش از پیش تقویت کرده است؛ بنابراین ایران از ایــن موقعیت می تواند برای تکمیل این گذرگاه و سود اقتصادی ناشی از آن استفاده کند.
از ســوی دیگر درآمد ترانزیتی این مســیر برای کشور قابل توجه است.
طبــق پژوهش های اتاق بازرگانــی ایران، اداره کانال ســوئز مصــر مجموعه درآمــد حاصل از ترانزیت کالا از این مسیر در سال ۲۰۲۱ را پس از گســترش کانال ۷ میلیــارد دلار اعلام کرده است.
همچنین به واســطه افزایش ۱۹ درصدی تعداد کشــتی های عبوری از ۴۶۶۰ به ۵۵۳۴ و افزایش ۱۶ درصدی وزن کالاها از ۲۷۵ میلیون به ۳۲۰ میلیون تن در سه ماه نخست سال ۲۰۲۳ درآمد کانال در این مدت زمانی به اندکی کمتر از ۱.۲ میلیارد دلار رسیده که افزایش ۴۰ درصدی نسبت به سه ماه نخست ۲۰۲۲ را نشان می دهد.
هر چند در حال حاضر ســهم حمل و نقل دریایی در جابجایی کالا چشــمگیر است اما تکمیل این کریدور اهمیت بســیار زیادی دارد چراکه انتقال کالا را بیش از هفت تا۱۰ برابر کرده و از ســوی دیگر برای تجار اســتفاده از قطار با صرفه تر بوده و برای جمهوری اســلامی ایران هم سالانه ۲۰ میلیارد دلار درآمد حاصل می شود.
چالش‌ها و راهبردها
توجه به این نکته ضروری است که این فرصت تاریخی و بکر به ســرعت در حال اتمام اســت چرا که با تعیین تکلیف جنگ اوکراین نیاز روسیه، هند و چین به این مسیر از دست می رود و بودجه هنگفتی که ایران برای ایجاد این کریدور هزینه کرده به هدر می رود.
از سوی دیگر در حال حاضر ضعف زیرساخت های قانونی در گذرگاه شمال- جنوب وجود دارد.
به عبارت دیگر در فرایند احداث و توســعه این گذرگاه به زیرساخت های سخت و فیزیکی توجه شــده ولی زیرساخت هایی مانند قواعد مقررات و محیط حقوقی و قانونی مناسب برای تبادل کالا و ســرمایه نیــروی کار و داده موردتوجه قرار نگرفته اســت.
در نهایت به دلیل عدم اتصال خطوط ریلی و جاده ای به یک شبکه مؤثر حمل ونقلی، علی رغم ســرمایه گذاری های قابل توجــه در بندرهایــی نظیر شــهید رجایی )بندرعباس)، شهید بهشــتی (چابهار)، امیرآباد و انزلی و آستارا، بازهم ایران نتوانسته سهم زیادی از مبادلات تجاری منطقه ای و بین المللی داشته باشد.
شــاخه‌های میانی کریدور شمال-جنوب تکمیل شد
مدیرعامــل راه آهــن گفت: با افتتــاح راه آهن رشت-کاسپین، شاخه های میانی کریدور شمال-جنوب تکمیل شد.
اوایل این ماه ســید میعــاد صالحی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه آهن، در حاشیه مراسم افتتاح راه آهن رشت-بندر کاسپین گفت: اتصال قطعه رشت به بندر کاسپین، دومین مسیر ارتباط دریای خزر به خلیج فارس و دریای عمان هست و شــمال و جنوب کشور از مسیر ریلی به هم متصل شده است.
مدیرعامــل راه آهن ادامه داد: بــا توجه به این اتصال پیش بینی می کنیم بتوانیم افزایش خوبی در حوزه ترانزیت بار ریلی داشته باشیم و با توجه به هماهنگی که صورت دادیم انشــاالله از هفته آینده ترانزیت گوگرد ترکمنستان را از این مسیر خواهیم داشت.
یعنی از بندر ترکمن باشی به بندر کاســپین خواهد آمد و از اینجــا به طور ریلی از کشور ما عبور خواهد کرد.
معاون وزیر راه افزود: از ۶ کریدور شمال_جنوب یعنی دو کریدور در شرق دریای خزر، دو کریدور در میان دریای خزر و دو کریدور در غرب دریای خزر، مسیر بندر کاسپین، چهارمین کریدوری بود که در مسیر شمال جنوب بین کشور های شمال ایران و جنوب ایران برقرار شــد و یک گام مهم در افزایش مزیت رقابتی جمهوری اسلامی ایران به حساب می آید.
صالحی در بــاره ویژگی های این مســیر گفت: قاعدتا با این افتتاح، مســیر بار های روسیه که از مسیر دریای ســیاه، دریای سرخ و اقیانوس هند به سمت هند حرکت می کرد را می توانیم از این مســیر حمل بکنیم و از مسیر حدود ۵۰ روزه به مســیر زیر ۲۰ روز یعنی حدود یک سوم کاهش بدهیم.
وی تاکید کرد: با توجه به ظرفیت موجود در بندر کاسپین که حدود ۲.۵ میلیون تن هست، می توان بخش عمده بار را بصورت ریلی حمل کرد که در صورت افزایش ظرفیــت این بندر، می توانیم تا ۸ میلیون تن کالا را حمل کنیم.
تقویت کریدور شــمال-جنوب با راه آهن کاسپین
خبرگــزاری ریپــورت ضمــن تاکید بــر اینکه افتتاح این مســیر بازتاب زیادی در رســانه های آذربایجان داشته، نوشــته است: «این خط ریلی که ۳۷ کیلومتر طول دارد، شــهر رشــت، مرکز اســتان گیلان را به بندر کاسپین در شهرستان انزلــی متصل می کند و از حلقه های اتصال بین دریای خزر و خلیج فارس و عمان است.»
راه آهن رشــت – خزر موســوم به کاسپین که به عنوان حلقــه تکمیلی کریدور شــمال – جنوب شناخته می شود و با حضور محمد مخبر، سرپرست ریاســت جمهوری ایران و ایگور لیویتین، دستیار ویژه رئیس جمهوری روسیه و علی حسنوف، معاون نخست وزیر آذربایجان و جمعی از مقامات استانی به بهره برداری رسید، در رسانه های آذربایجان بسیار مورد توجه بوده است.
افتتاح این مســیر ریلی هم بــرای ایران و هم برای کشــورهای حوزه اوراســیا از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
این مسیر همچنین می تواند کریدور شمال – جنوب که از اهمیت فوق العاده ژئوپلتیک برخوردار است را بسیار تقویت کند.
در همیــن رابطه خبرگزاری ریپورت ضمن تاکید بر اینکه افتتاح این مسیر بازتاب زیادی در رسانه های آذربایجان داشــته، نوشته است: «این خط ریلی که ۳۷ کیلومتر طول دارد، شهر رشت، مرکز اســتان گیلان را به بندر کاسپین در شهرستان انزلــی متصل می کند و از حلقه های اتصال بین دریای خزر و خلیج فارس و عمان است.»
این خبرگزاری می افزاید: «قطعه رشــت تا بندر خزر (کاسپین) اولین مرحله ساخت راه آهن رشت – آستاراســت و در آینده ســاخت قطعه بعدی جاده بندر کاسپین به شهر آستارا در شمال ایران در نظر گرفته شده است.»
ریپورت در خبری دیگر به نشســت ســه جانبه ایران، روســیه و آذربایجان در مورد ترانزیت بین المللی پرداخته و نوشته است که طرف ها ضمن بررســی و دیدن از زیر ســاخت های موجود در حوزه های مختلف ترانزیتی، در باره پتانســیل ها و چشم اندازهای کریدور حمل و نقل بین المللی شــمال – جنوب تبادل نظر کردند و بر اهمیت تقویت همکاری ها به منظور اســتفاده کامل از پتانســیل ترانزیتی آذربایجان، ایران و روسیه و توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب تاکید کردند.
کریدور شــمال – جنوب بعد از حمله روســیه بــه اوکراین از اهمیت مضاعفی برخوردار شــده اســت.
این کریدور می تواند به اقتصاد روسیه کــه به شــدت از جانب غرب بــه دلیل تحریم های اعمال شــده از سوی کشــورهای اروپایی و امریکایی تحت فشــار اســت، کمک بسیاری کند.
همچنین می تواند منطقه اوراســیا را بیش از پیش تقویت کند و روسیه را در رویارویی اش با غرب توانمندتر ســازد.
به کمک این کریدور روســیه امیدوار است که بتواند از طریق ایران به آب های آزاد و منطقه آســیا به ویژه هند و چین دسترسی بیشتری داشته باشد.
همچنین این کریدور برای ایران که در معرض خفگی ژئوپلتیک از جانب کشــورهای غربی و متحدان آن است نیز از اهمیت بسیاری برخوردار اســت.
کشــورهایی که تلاش دارنــد با احداث کوریدورهای موازی ایــران را دور بزنند و آن را در منطقه منزوی کنند.
این کریدور در کشور ما سه شاخه دارد که شاخه غربی کریدور شــمال – جنوب در بخش ریلی با احداث راه آهن ۱۶۲ کیلومتری رشــت – آستارا تکمیل می شود و شاخه شــرقی آن نیز با مسیر ریلــی چابهــار – زاهدان و زاهدان – مشــهد تکمیل خواهد شــد.
همچنین در کریدور میانی که از دریای خزر عبور می کند، مســیر حد فاصل رشــت به بندر کاســپین، حلقه مفقوده بود که با احــداث آن عملا کریدور میانی برای ما شــکل می گیــرد و می توان بــا اســتفاده از حمل و نقل ترکیبی از دریای خزر و کشورهایی که در اطراف دریای خزر قرار دارند، برای دســتیابی به جنوب کشور از طریق شبکه ریلی بهره مند شود و کشور از مزایای ترانزیتی این مسیر برخوردار شود.
آن طور کــه عباس خطیبی، معاون ســاخت و توســعه راه آهن، بنادر و فرودگاه های شــرکت ســاخت و توســعه زیربناهای حمل ونقل کشور مــی گوید: در این پروژه پیش بینی می شــود در ســال اول بهره برداری سه میلیون تن بار و ۳۰۰ هزار نفر مسافر جابه جا شود، همچنین پیش بینی می شود که در نهایت میزان باری که با این خط جابه جا خواهد شــد به هفت میلیون تن و میزان جابه جایی مسافر نیز به ۶۰۰ هزار نفر برسد.
هزینه احداث این طرح بزرگ ملی که از ســوی وزارت راه و شهرســازی و با همکاری ســازمان منطقه آزادانزلی تکمیل شــده بیش از ۳۰ هزار میلیارد ریال بودکه قدرالسهم سازمان منطقه آزاد انزلی حدود ۳۰۰ میلیارد تومان است.
همچنیــن ایران و روســیه تفاهم نامه ســوآپ گازی امضــا کردند که می توانــد ارزش افزوده ای بر کریدور شــمال - جنوب باشد.
با امضای تفاهم نامه گازی که هفته گذشــته انجام شــد، ایران گاز روســیه را به قیمت مناسب خریداری کــرده و با قیمــت بالاتر به کشــورهای عراق، ترکیه و پاکســتان صادر خواهد کرد.
با امضای این تفاهم نامه پتانســیل تــازه ای برای تقویت این کریدور به وجود آمده است که می تواند بر اهمیت آن بیفزاید و همکاری های منطقه ای را بیش از پیش گسترش دهد.
«روزنامه اقتصادی امروز - اول مرداد 1403»