سرمایه اجتماعی، موتور محرکه توسعه یافتگی

 

 

 

دو مفهوم «رشد» و «توسعه» البته مفاهیمی متفاوت و از نظر معنا دارای تمایز هستند.

 

«رشد مفهوم «کمی» است، در حالی که «توسعه» به دلیل وابستگی آن به انسان، پدیده ای «کیفی» و فراگیر در جامعه است و نمی تواند تنها در یک بخش از آن رخ بدهد، چون توسعه حد و مرز مشخصی ندارد.

 

چیزی که اغلب در بررسی مفهوم توسعه مورد غفلت واقع شده و فراموش می شود، این است که هر صاحب نظر بنا به زمینه مورد علاقه و تخصص خود، توسعه را از همان جنبه دارای ارزش و اهمیت می شمارد در صورتی که «توسعه» پدیده ای تک ساحتی نیست، بلکه فرآیندی همه جانبه است که در تمام ابعاد اجتماعی اثرگذار است و همچون رشد اعضاء بدن انسان، پیکر و کالبد جامعه نیز برای رسیدن به توسعه بایستی رشد تدریجی و طبیعی داشته و به صورت متوازن پیشرفت کند.

 

بنابراین، توسعه معطوف به بهبود ابعاد مختلف اقتصادی، علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، امنیتی و... است که منجر به بهبود کیفیت زندگی مردم یک جامعه و تعالی انسان خواهد شد.

 

مناسب نیست بدون توجه به ابعاد مختلف توسعه، صرفا با اولویت دادن به یک جنبه از آن، برای یک جامعه برنامه ریزی کرد و یا اینکه توجه به جنبه های دیگر توسعه را موکول به زمانی در آینده نمود. .

 

 

سرمایه اجتماعی

 

از دهه ۱۹۸۰ میلادی وارد مفهومی است که تقریبا متون توسعه اقتصادی، جامعه شناسی و سیاسی شده و یک مفهوم بین رشته ای است که در چند حوزه، نظریه پردازان برجسته روی آن کار می کنند که از آن جمله، می توان به کارهای افرادی چون جیمز کلمن، پیربوردیو، رابرت پانتام و فرانسیس فوکویاما اشاره کرد.

 

سرمایه اجتماعی الگوی مطلوب برای انجام کارهای درون گروهی است و هر چه میزان آن بالاتر باشد دستیابی گروه به اهداف خود با هزینه کمتری انجام می گیرد اگر در گروهی به سبب نبود ویژگی هائی مانند اعتماد و هنجارهای مشوق مشارکت، سرمایه اجتماعی به اندازه کافی فراهم نباشد، هزینه های همکاری افزایش خواهد یافت و تحقق عملکرد، بستگی به برقراری نظام های نظارتی و کنترل پرهزینه پیدا خواهد کرد.

 

در مقابل، وجود سرمایه اجتماعی به میزان کافی و مناسب، سبب برقراری انسجام اجتماعی و اعتماد متقابل شده و هزینه های تعامل و همکاری های گروهی کاهش می یابد و در نتیجه عملکرد گروه بهبود می یابد.

 

جوهر سرمایه اجتماعی، سرمایه نهفته در روابط متقابل اجتماعی است که صرفا در جریان یافتن کنش و واکنش های اجتماعی پدید آمده، قابل استفاده است و با از هم پاشیدن کنش ها فرو می رود و تنها با جریان یافتن مجدد کنش ها سر برآورده و به راه می افتد.

 

وجه تمایز سرمایه اجتماعی با سایر سرمایه ها این است که سرمایه اجتماعی در خود کنشگران مستقر نیست و در فردیت آنها شکل نمی گیرد، بلکه جایگاه آن در روابط کنشگران با سایرین است.

 

لذا به زبان اقتصاد، کالائی عمومی است و ملک شخصی افرادی که از آن سود می برند نیست، زیرا بر خیرخواهی، عطوفت و کرامت دیگران بستگی دارد، پس یک سرمایه است.

 

می توان گفت سرمایه اجتماعی مجموعه ای از هنجارها، ارزشهای غیر رسمی، قواعد عرفی و تعهدات اخلاقی است که رفتارهای متقابل افراد در چهارچوب آنها شکل می گیرد و موجب تسهیل روابط اجتماعی افراد می شود و معمولا به افزایش همکاری و مشارکت اجتماعی افراد می انجامد.

 

 

سرمایه اجتماعی و توسعه

 

سرمایه اجتماعی باعث توسعه می شود.

 

برای مثال: سرمایه اجتماعی در یک سازمان عبارت است از اعتماد میان کارکنان، سطح رضایت شغلی و کیفیت ارتباطات.

 

وجود شبکه های اجتماعی قوی موجب عملکرد بالا و کارآمدی نیروی کار در سازمان شده و فراهم شدن وضعیت سالم امور در انسجام سازمانی، مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل و سپس رشد و کارآمدی سازمان ها و توسعه را شکل می دهد.

 

طبق تعریف بانک جهانی از سرمایه اجتماعی در سال ۱۹۹۸ ، «سرمایه اجتماعی در جامعه ای مفروض در برگیرنده نهادها، روابط، نظرگاه ها و ارزش هائی است که بر کنش و واکنش های بین مردم حاکم اند و در توسعه اقتصادی و اجتماعی سهم دارند».

 

 

بانک جهانی، سرمایه اجتماعی را حلقه گمشده توسعه و مطلوبیت اقتصادی عنوان کرده است( فاین، بن، 138۵)

 

بنابراین، سرمایه اجتماعی یکی از مؤلفه های اساسی در توسعه و ثبات یک کشور به حساب می آید.

 

دکتر محسن رنانی، اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در مقاله ای تحت عنوان «نقش سرمایه اجتماعی در توسعه اقتصادی»، سرمایه اجتماعی را پایه ای ترین سرمایه برای شکل گیری یک اقتصاد پویا می داند.

 

وی معتقد است که بدون بازسازی سرمایه اجتماعی، هیچ امیدی به شکل گیری فرآیندهای اصلاح و توسعه در ایران نمی رود.

 

رشد سرمایه اجتماعی موجب رشد اقتصادی بالاتر می شود و رشد اقتصادی نیز معمولا توسعه یافتگی به همراه می آورد.

 

توسعه یافتگی نیز خود موجب ارتقای سرمایه اجتماعی می شود.

 

اکنون در این فرآیند، هرچه سرمایه اجتماعی تقویت شود، فرآیند توسعه یافتگی تقویت شده است.

 

بررسی ها و مطالعات انجام شده نشان می دهد سرمایه اجتماعی منبع کنش جمعی و کیفیت روابط اجتماعی است.

 

توسعه نیز به عنوان یک خواست جمعی از درون سرمایه اجتماعی ناشی از ارتباطات اجتماعی به هم پیوسته بیرون می آید و نقش دولت در این میان بسیار بارز است.

 

»جان فیلد (Field John) استاد دانشگاه استرلینگ در انگلستان در کتابی تحت عنوان «سرمایه اجتماعی»، ضمن توجه به نحوه جانمائی افراد و گروه ها در شبکه های اجتماعی و کم و کیف در افتادن کنشگران اجتماعی با این شبکه ها، در فصل سوم همین کتاب با نام «قدم زدن در طرف تاریک»، سویه های منفی سرمایه اجتماعی را مورد توجه قرار داده و سرمایه اجتماعی می نویسد: «اساسا به عنوان یک تیغ دو لبه عمل می کند و می تواند مانع توسعه باشد».

 

 

چرایی سقوط سرمایه اجتماعی در ایران

 

اگر توسعه را به میزی تشبیه کنیم که روی چهار پایه استوار است، می توان این پایه ها را: سرمایه اقتصادی، سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی و سرمایه نمادین تلقی کرد که نگهداشت سقف این پدیده )یعنی توسعه)، بررسی ماهیت و کارکرد این چهار پایه نیازمند وجود هر چهار کن توسعه آن است که در این مقال نمی گنجد.

 

لذا در ادامه به بررسی مفهوم و علل کاهش سرمایه اجتماعی که یکی از ارکان توسعه ِ محسوب می شود، پرداخته می شود و اهمیت اعتماد ِ و مشارکت مدنی مورد بررسی قرار داده می شود.

 

بی حرمت شدن قانون توسط مقامات حکومتی، بی ثباتی سیاسی و اقتصادی، تغییرات مداوم قواعد و رویه های رسمی، فساد مقامات، تبعیض هایی که حکومت میان گروه های مختلف شهروندان روا می دارد، بی صداقتی مسئولان، اقداماتی که موجب شکاف بین جامعه و حکومت یا بین گروه های اجتماعی و حتی بین افراد می شود، فریب کاری های آشکار مقامات و سیاستگذاران، سوء استفاده از ارزش های اخلاقی و اجتماعی و دینی و نظایر اینها اقداماتی هستند که زمینه های تضعیف سرمایه اجتماعی را از سوی حکومت فراهم می آورد.

 

 

«روزنامه اقتصاد پویا - 28 آذر 1401»